Novac je važan faktor u nastojanju nacionalnih manjina da zadrže dostignuti nivo svojih prava, ali tu misiju istovremeno ozbiljno ugrožava odavno prisutan trend smanjenja populacije pripadnika manjinskih zajednica. Ova ocena proizilazi iz istraživanje koje je prošle godine sproveo Centar za regionalizam iz Novog Sada „Ekonomski faktori i uticaj na položaj nacionalnih manjina u lokalnim zajednicama – primeri mađarske, hrvatske, rumunske i bugarske nacionalne manjine“.
Kao ekonomski faktori uzeti su iznosi koje su istraživane nacionalne manjine, pre svega njihove institucije, dobile između 2015. i 2017. od Republike Srbije i drugih nivoa vlasti, od matičnih država kao i iz evropskih fondova.
„Generalni zaključak je da bez obzirana to koliko Srbija izdvaja novca, a 2016. godine su izdvajanja bila ili smanjena ili kao u 2015. godini, nijedna istraživana zajednica nije u tom periodu redukovala svoju aktivnost, ukinula broj tradicionalnih manifestacija i manifestacija od posebnog značaja za svoju zajednicu. Neke zajednice su uvele obrazovanje na maternjem jeziku, neke su uvećale broj već postojećih odeljenja“, kaže za VOICE Jelena Perković, koautorka istraživanja.
Ugasiti samo jednu manifestaciju može biti strašno za jednu nacionalnu zajednicu i zato se unutar tih zajednica, kao objašnjene nudi sagovornica VOICE, tim novcem raspolaže domaćinski i racionalno.
Samo u tri posmatrane godine iz budžeta Republike Srbije za rad svih saveta nacionalnih manjina izdvojeno je više od dva miliona evra, dok se za njih 15 koji imaju sedište u AP Vojvodine godišnje izdvaja oko 60 miliona dinara. Za javno informisanje nacionalnih manjina Ministarstvo kulture i informisanja za tri godine izdvojilo je oko 110 miliona dinara, dok je Pokrajina za tu namenu izdvajala i do 260 miliona dinara godišnje.
To, međutim, nije dovoljno da reši probleme koji su zajednički svim građanima, bez obzira na maternji jezik i poreklo – poput nezaposlenosti, loše ekonomske situacije i niskog životnog standarda. Kako je istraživanje obuhvatilo nacionalne manjine koje žive u pograničnom području (Subotica, Senta, Bela Crkva i Bosilegrad), istraživači su, naročito iz istočne Srbije, poneli utisak o tome da je tamošnje stanovništvo ugroženije nego ono u drugim sredinama.
„Međutim, bilo bi nepošteno reći da Srbija ne vodi računa o tim krajevima i da ne postoje infrastrukturna ulaganja kao preduslov za privredni razvoj, kao što je slučaj sa jugoistočnom Srbijom, ulaže se u škole, telekomunikacije, ali za sada, nažalost, nema konkretnih podataka o tome koliko to utiče na društveni proizvod u tim sredinama“, navodi Perković.
U Vojvodini je za devet godina nestalo 100 hiljada stanovnika
Odnos države prema nacionalnim manjinama i njihovim pravima, oličen u novčanim davanjima, mogao bi se okarakterisati kao korektan. To sve, međutim, za pripadnike nacionalnih manjina nije dovoljno: oni, poput i drugih građana Srbije, osećaju da ovde nemaju uslova za život dostojan 21. veka i iseljavaju se, uglavnom u zemlje EU.
„Njihov odgovor na sva ta nastojanja, ulaganja i novčana davanja koja dolaze od države i drugih izvora je da ma koliko da je novca u pitanju, to nije dovoljno, jer je nezaposlenost velika, a životni uslovi teški. I zato se iseljavaju. Bela Crkva je u vreme bivše Jugoslavije bila u vrhu razvijenosti, danas je u 5. kategoriji po stepenu razvijenosti, dok je u Bosilegradu još gore, jer spadaju u devastirana područja, predočava nam Jelena Perković.
Prisutan trend iseljavanja pripadnika manjina, uz onaj negativni koji pokazuje nekoliko poslednjih popisa stanovništva, preti ugrožavanjem dostignutih prava nacionalni manjina.
„Najvažnija stvar za pripadnike manjina jeste obrazovanje, i tu se mora reći da problem nije da nema škola, obdaništa ili domova kulture. Problem je u tome što je sve manje ljudi koji bi to sve koristili, jer je pripadnika manjina, naročito u pograničnim područjima sve manje zbog iseljavanja ali i negativno prirodnog priraštaja“, ističe Perković.
Sumorne činjenice o trendu smanjenja broja stanovnika, iz kojih proizilaze još sumornije prognoze za budućnost, nešto je na šta odavno ukazuju demografi.
„Srbija, kao i Vojvodina, suočava se već duži niz godina sa intenzivnom depopulacijom, koja kao krajnji rezultat ima pad broja stanovnika, kaže za VOICE demograf dr Daniela Arsenović, docent na Prirodno-matematičkom fakultetu u Novom Sadu.
“Broj stanovnika u Vojvodini u stalnom je opadanju još od popisa 1981. godine, a negativan prirodni priraštaj beleži se od 1989. godine. U Vojvodini je između poslednja dva popisa, za samo devet godina, nestao čitav jedan grad od 100 hiljada stanovnika.“
Iako je takav trend alarmantan na nivou čitave Vojvodine, posledice smanjenja broja stanovnika ipak su znatno rizičnije za opstanak nacionalnih manjina, jer su to malobrojne populacije, navodi dr Arsenović.
„Ako kao primer uzmemo Mađare, kao najbrojniju nacionalnu manjinu u Vojvodini, njihov broj je za samo devet godina (između popisa 2002. i 2011.) smanjen za oko 39 hiljada. Udeo mađarske etničke zajednice prvi put je u popisu 1981. godine pao ispod 20 procenata, a danas je njihov broj manji nego 1880. godine – tada je ta zajednica na teritoriji današnje Vojvodine brojala 255 hiljada pripadnika, a 2011. 251 hiljadu. Između poslednja dva popisa sličan populacioni trend beleži se i kod Rumuna – njih je danas u Vojvodini duplo manje nego krajem 19. veka. Sličan ili isti demografski trend prisutan je kod većine etničkih zajednica.“
Osnovni uzroci smanjenja populacije pripadnika nacionalnih manjina su u osnovi oni koji uzrokuju pad i ukupnog stanovništva Vojvodine, a to su nizak i nedovoljan fertilitet, negativan prirodni priraštaj i emigracija stanovništva.
Generacije koje se danas rađaju, navodi dr Arsenović su najmalobrojnije generacije i to je trend koji traje još od kraja 80-ih godina prošlog veka. Sa druge strane, tu je emigracija stanovništva, koja u osnovi sa demografskog aspekta nije neuobičajena, ali ono što ipak zabrinjava jeste njen intenzitet, kao i uzroci.
Intenzivno iseljavanje iz pograničnih opština
Nedavno je objavljen zvaničan podatak o tome da je nakon 2000. Srbiju napustilo preko 600.000 njenih građana. Dr Daniela Arsenović kaže da negativan migracioni saldo u pograničnim opštinama, kao i onim u kojima srpsko stanovništvo nije najbrojnije, ukazuje na intenzivno iseljavanje iz tih opština.
„Iako nije moguće precizno ustanoviti tok tog iseljavanja, činjenica da u popisu stanovništva imamo manje stanovnika u zemlji govori da se to stanovništvo ne raseljava samo unutar zemlje, već da iz nje i odlazi“, navodi ova demografkinja.
Na povećanu stopu iseljavanja presudno je uticalo otvaranje granica zemalja Evropske unije i liberalizacija viznog režima, kao deo populacione politike tih zemalja sa ciljem da kompenzuju nedostatak stanovništva reproduktivne dobi, kao i radno sposobnog stanovništva.
Otvaranje granica pružilo je mogućnost značajnom broju građana emigraciju u ekonomski razvijenije regione, dok pripadnicima pojedinih nacionalnih manjina ulazak njihovih matičnih zemalja u EU (Mađarska, Rumunija, Hrvatska, Slovačka, Bugarska) omogućilo nesmetanu prostornu prohodnost.
„Činjenica je da se jedan deo stanovništva seli zbog nemogućnosti da u Srbiji nađe adekvatan posao, ali ono što je sigurno jeste da postoji i značajan broj porodica i pojedinaca koji zemlju napuštaju zbog ličnog nezadovoljstva prouzrokovanog društvenom klimom“, ukazuje za razloge emigracije dr Arsenović.
Jelena Perković iz Centra za regionalizam napominje da Mađarska, Rumunija, Bugarska i Hrvatska svojim merama, što uključuje i pravo na državljanstvo, ne privlače samo migracije radnog sposobnog stanovništva iz Srbije, već one podstiču i dolazak na sticanje visokog obrazovanja.
„Imam utisak da sve čine da ih sve tamo prebace“, napominje Perković.
Istovremeno, predočava, Mađarska, s druge strane, iz godine u godinu sve više donira svojoj zajednici u Srbiji – od 335 miliona u 2015. godini, na 553 miliona dinara u 2017. godini, odnosno za sve tri godine milijarda i 360 miliona dinara (preko 11,5 miliona evra).
Hrvatska je, pak, u protekle tri godine svojoj dijaspori u Srbij uputila finasijsku pomoć u iznosu od oko 500.000 evra. Centar za regionalizam, kako napominje naša sagovornica, nije dobila zvanične podatke o pomoći Rumunije ovdašnjoj rumunskoj zajednici, dok su za bugarsku nacionalnu manjinu dobijeni podaci samo za grad Bosilegrad.
Prenoseći komentar koji je čula tokom istraživanja – „ako u budućnosti i bude mnogo više novca za nacionalne manjine, neće imati ko da ga koristi“, Jelena Perković navodi da se u trendu smanjenja populacije nacionalnih manjina krije opasnost po dostignuti nivo prava koje uživajupripadnici tih zajednica.
„Kad im zatvorite školu, vi ste ugasili i svetlo za tu zajednicu“
Najdrastičniji problem je već sada u obrazovanju, gde se pojedine nacionalne manjine uzdaju u dobru volju ministra ili lokalnih samouprava, kao što je slučaj u Grebencu kod Bele Crkve, po pitanju opstajanja odeljenja s manje đaka od dozvoljenog broja, kaže Perković.
Jedan od kriterijuma, navodi ona, za raspodelu državnog novca nacionalnim zajednicama jeste njihova brojnost – ako ona opada, smanjuje se i iznos novca.
„Političke elita nacionalnih zajednica, naravno, sve čine kako bi opstalo obrazovanje na maternjem jeziku, čak i po cenu smanjenog broja đaka, ali u realnosti imate urušavanje infrastrukture u obrazovanju koja je građena poslednjih 60 ili 100 godina. Jer, ako imate malo đaka u školi, vi ste i dalje dužni da tu školu održavate, da plaćate nastavnike, da čak i sami finansirate prevod udžbenika. Ako ugasite odeljenja zbog malog broja đaka, šta je s nastavnicima koji predstavljaju resurs jedne zajednice, šta će biti s njima pošto oni od toga žive. Vi kad ugasite odeljenje, a kamoli školu, vi ste time ugasili i svetlo za tu zajednicu“, govori Jelena Perković.
Ništa bolja situacija nije ni s domovima kulture – kako se smanjuje populacija, i ti objekti biće sve manje korišćeni, pa bi to posledično moglo da dovede u pitanje dalje ulaganje u njih. Ko će, dalje, biti čitalačka publika, i sada vrlo oskudna, novina na jezicima manjina, i šta će, na koncu, biti s tim medijima i novinarima koji u njima rade, a koje danas finansira država.
Budući demografski trendovi, kako upozoravaju demografi, mogli bi da imaju drastičnih reperkusija po fiskalnu politiku Srbije. A to bi posledično moglo da se odrazi na mnoga sadašnja državna davanja i ulaganja – da ih umanji ili čak eliminiše. Možda i na ona koja se tiču finansijske podrške ostvarivanju prava nacionalnih manjina, ako se to i pre toga ne desi, iz ovde već opisanih razloga.
„Pre par godina, u kategoriju starog stanovništva (starijeg od 65 godina) počele su da ulaze najbrojnije generacija ikada rođene. To su generacije rođene nakon Drugog svetskog rata. Na drugoj strani imamo sve manje rođenih. To će u bliskoj budućnosti rezultirati drastičnim porastom udela starog (prema projekcijama stanovništva, broj starog stanovništva će za nekih 20-ak godina biti za 36 procenata veći nego danas), a zbog porasta očekivanog trajanja života i ostarelog (starijeg od 80 godina) stanovništva, što će svakako penzioni sistem učiniti neodrživim, a ozbiljno uticati i na fiskalnu politiku zemlje. Jedna od prvih mera koja nas očekuje jeste pomeranje starosne granice (kod oba pola) za odlazak u penziju“, navodi dr Daniela Arsenović, docentkinja na PMF.
Denis Kolundžija (VOICE)
